<< 1 2 3 4 >>
Ziemianie pod zaborami
Ziemiaństwo było ostoją patriotyzmu i walki o wolność Polski. Patriotyzm ziemian przejawiał się w dwóch ideologiach: powstańczej, podkreślającej konieczność zbrojnej walki z zaborcami i pozytywistycznej, mówiącej o konieczności działań umacniających poziom gospodarczy i społeczny i w ten sposób walkę o przetrwanie narodu polskiego.
Ideologia powstańcza realizowała się w Powstaniu Listopadowym (1830-31), Powstaniu Krakowskim (1846), Powstaniu Styczniowym (1863-64). Wszystkie powstania były oparte głównie na działaniach ziemian. Ziemiaństwo zapłaciło straszliwą cenę za zbrojne przeciwstawianie się zaborcom. W zaborze rosyjskim represje carskie obejmowały zabór majątków i masowe zsyłki na Syberię całych rodzin ziemiańskich, likwidacja polskiej oświaty, samorządów szlacheckich (sejmików), zakaz posługiwania się językiem polskim w pismach urzędowych (np. akty notarialne). Ale powstania uświadamiały Polakom i zaborcom niezłomną tożsamość narodową.
Praca organiczna, pozytywizm, praca u podstaw to działania ziemiaństwa w celu podnoszenia poziomu życia i kultury na wsi. To ziemianie zakładali szkoły i ochronki na wsi, organizowali biblioteki i kółka rolnicze. Ideologia ta była zasadniczą metodą walki z germanizacją w zaborze pruskim i rusyfikacją w rosyjskim. Pojawiło się szereg inicjatyw na dużą skalę. Dezydery Chłapowski (1788 – 1879) - widział ratunek dla Polski w podnoszeniu poziomu gospodarki rolnej, stosowaniu nowoczesnych metod w rolnictwie, z równoczesną edukacją społeczności wiejskiej. Wprowadzał najnowocześniejsze metody gospodarki rolnej w Wielkopolsce. Na terenach zaboru austriackiego ziemianin Tytus Trzecieski z Ignacym Łukasiewiczem zapoczątkowali polski przemysł naftowy.
W XIX wieku działało szereg organizacji gospodarczych wspierających ziemian: m.in. Towarzystwo Rolnicze – organizacja skupiająca ziemian Królestwa Polskiego, Towarzystwo Rolnicze Krakowskie, CK Galicyjskie Towarzystwo Gospodarskie we Lwowie, Towarzystwo Wzajemnych Ubezpieczeń od Ognia (założone w1860 r.). Towarzystwo Kredytowe Ziemskie w Królestwie Polskim było pierwszą polską instytucją bankową. W 1913 do TKZ należało - 9778 majątków. Powstało Galicyjskie Towarzystwo Kredytowe Ziemskie, Towarzystwo Kredytowe Ziemskie dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W 1825 r. powstało z inicjatywy Franciszka Ksawerego Druckiego-Lubeckiego Stowarzyszenie Właścicieli Ziemskich Królestwa Polskiego z siedzibą w Warszawie. Celem stowarzyszenia, które działało do 1939 r. było udzielanie kredytów długoterminowych właścicielom ziemskim.
Na terenie wszystkich zaborów działały fundacje. Najsłynniejsza z nich to fundacja Ossolińskich, utworzona we Lwowie w 1817 roku przez Józefa Maksymiliana hr. Ossolińskiego (1748-1826). Miała ona za cel pomóc zniewolonemu narodowi zachować tożsamość i ocalić najcenniejsze zdobycze kultury polskiej.
Osiemnastowieczny, alkierzowy dwór w Ożarowie k. Wielunia. Akwarela M. Rydla |
Szkolnictwo rolnicze rozpoczęło działalność na terenie Polski w tym samym czasie co w innych krajach Europy. W 1816 r. powstał Instytut Agronomiczny w Marymoncie pod Warszawą staraniem Stanisława Staszica i Stanisława Potockiego. W roku 1862 przeniesiony do Puław, w związku z otwarciem tam Instytutu Politechnicznego i Rolniczo-Leśnego.
Jego celem było kształcenie ekonomów i zarządców majątków, synów właścicieli ziemskich oraz kwalifikowanych robotników rolnych. Instytut ten przekształcony w 1918 roku w Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego jest dziś najstarszą i największą uczelnią rolniczą w Polsce i jedną z najstarszych i największych w Europie. Teren i budynki dla SGGW przekazał po I wojnie św. Edward Raczyńskie z Rogalina.
W 1858 r. w Dublanach k. Lwowa założona została przez Leona Sapiehę Wyższa Szkoła Rolnicza, która działała do I wojny św. Po zniszczeniu budynków w I wojnie św. w 1919 r. na bazie „Dublan” powstał wydział Rolniczy na Politechnice Lwowskiej.
W 1870 r. August Cieszkowski(1814 -1894) założył Wyższą Szkołę Rolniczą w Żabikowie k. Poznania.
Wiele inicjatyw ziemiańskich przyczyniało się do podnoszenia kultury rolnej. Np. Aleksander Świętochowski z Gołotczyzny koło Ciechanowa, zakładał szkoły wiejskie, wspierał uzdolnione dzieci chłopskie. Ośrodkami kultury były m.in. majątki Sierakowskich w Waplewie Wielkim (zbiory sztuki, biblioteka), Raczyńskich w Rogalinie (kolekcja sztuki, biblioteka), Pawlikowskich w Medyce, gdzie w 1830 r. Jan Gwalbert Pawlikowski założył na terenie swojego majątku pierwszą w szkołę ogrodniczą i kolekcję dendrologiczną.
Osiągnięciem na skalę europejską było wyhodowanie wysokocukrowej odmiany buraka cukrowego w przez Aleksandra Janasza w zakładzie hodowli roślin w Dańkowie. Zainicjowane przez niego badania nad odmianami, buraka i zbóż do dziś są podstawą znakomitych, wysoko wydajnych zbóż (pszenżyto i żyto „Dańkowskie Złote”).
Okres międzywojenny 1918 – 1939
Jak pisze Juliusz Karski w opracowaniu „Ziemianie w Drugiej Rzeczpospolitej”: „W 1922 r. Sejm uchwalił ustawę o reformie rolnej, której podstawą była Konstytucja z 1921 r. Ustawa przewidywała przeprowadzenie reformy za odszkodowaniem, pozostawiając właścicielowi 180 ha z dworem, parkiem i ośrodkiem gospodarczym. W przypadku gospodarstw specjalistycznych (nasiennych, hodowlanych, uprzemysłowionych) majątki były zwolnione od parcelacji. Ogółem, w ramach dobrowolnej i przymusowej parcelacji, w ręce chłopskie w okresie międzywojennym przeszło 2 674 800 ha. Za zniesienie służebności chłopi otrzymali dodatkowo 595 300 ha ziemi. Razem na rzecz chłopów wielka własność rolna w okresie II Rzeczypospolitej utraciła 3 270 100 ha. Stan posiadania ziemian w granicach Polski międzywojennej wynosił 6 800 000 ha ziemi i 5 000 000 ha lasów, podczas gdy przed I wojną światową w obrębie wszystkich trzech zaborów, własność rolna i leśna wynosiła 27 780 000 ha.”
Dokument akcyzy na produkcję wina owocowego w majątku Józefa Kossowskiego w Zakrzewku. |
W okresie międzywojennym liczba ziemian, wynosiła niecały 1 % ludności czyli około 250.000 osób. Liczba ta obejmuje właścicieli ziemskich (ok. 20.000 osób) wraz z rodzinami zamieszkałymi w dworze / pałacu (ok. 140.000), jak również nie zamieszkałymi na wsi (np. potomkowie ziemian zamieszkali w miastach i nie żyjący z ziemi, ale utrzymujący silne związki z rodem - ok. 90.000 osób). Przyjmujemy tu szeroką definicję ziemiaństwa. Siedziby wiejskie: dwory i pałace zamieszkiwało średnio 7-8 osób na siedzibę. Składała się na to trzy-pokoleniowa rodzina i rezydenci, też najczęściej wywodzący się z rodziny. W tej szerokiej definicji ziemiaństwa mieszczą się również właściciele gospodarstw poniżej 50 ha, (tzw. szlachta zagrodowa) czyli osoby pochodzenia szlacheckiego nie mające powyżej 50 ha ziemi.
W 1915 roku powołano w Warszawie Tymczasową Samopomoc Ziemian. Pierwszymi członkami zarządu byli: Zdzisław ks. Lubomirski, Zygmunt Chrzanowski, Stanisław Dzierzbicki, Antoni Łuniewski, Józef Targowski, Antoni Wieniawski i Feliks Wojewódzki.
W 1916 roku w skład pierwszego już zarejestrowanego zarządu Związku Ziemian weszli: prezes Antoni Łuniewski z Glinek, wiceprezes Józef Targowski z Buczka i członek Stefan Kostrzeński z Woli Pierowej. W skład Rady Naczelnej Organizacji Ziemiańskich wchodziły następujące Związki Ziemian: Pomorski, Wołyński, Wielkopolski, Krakowski, Lwowski, Kresowy i najliczniejszy Warszawski. W 1929 roku organizacje te liczyły blisko 8000 osób.
Powstawały związki producentów rolnych. 1 lipca 1920 r. Związki Ziemian powołały w Warszawie Bank Związków Ziemian S.A. Funkcjonowały wyższe szkoły rolnicze w Warszawie i Wydziały Rolnicze we Lwowie na Politechnice i w Krakowie na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jerzy Turnau z Mikulic uruchomił ekskluzywne „Wyższe kursy ziemiańskie”, które w latach 1918 – 1925 kształciły właścicieli ziemskich w zakresie nowoczesnych upraw, geologii, biologii, weterynarii itp.
Inicjatywa kursów wyszła od członków założonego w 1906 r., z inicjatywy Witolda ks. Czartoryskiego z Pełkiń Towarzystwa Kółek Ziemian. Pomysłodawcą był Jan hr. Mycielski z Wiśniowej. Oprócz produkcji zbóż, ziemniaków i buraków, Polska była europejską potęgą w hodowli koni.
Dwór ziemianina
Dwór ziemiański jest jedną z charakterystycznych cech polskiego krajobrazu, polskiej historii i kultury. Od początku państwa polskiego budowano je, najpierw jako obronne gniazda rycerskie, później od połowy XVII wieku jako siedziby właścicieli ziemskich, o charakterze rezydencjonalnym.
Dworami nazywamy parterowe siedziby właścicieli ziemskich, a więc budowle mniejsze od zamków i pałaców, a większe od chłopskich chałup. Charakterystyczne dla Polski jest to, że takich małych siedzib ziemiańskich było stosunkowo dużo, w porównaniu do innych krajów Europy. W Polsce na przykład w XVIII wieku, odsetek szlachty w społeczeństwie był stosunkowo największy (prawie 10 %), w porównaniu do innych krajów Europy (ok.3-4 %). Każdy właściciel ziemski, a także tzw. „gołota” czyli szlachta bez ziemi, ale z przywilejami nadanymi przez króla lub Sejm - starał się wyróżnić prestiżową siedzibą, która by te przywileje unaoczniała.
Za czasów rycerskich i jeszcze jakiś czas później dworami nazywano całe obejścia, w których znajdował się dom rycerza i szereg innych zabudowań mieszkalnych i gospodarskich. Obejścia te w celach obronnych budowano na wzgórzach i otaczano palisadą lub murem i fosą. Niektóre większe budowle tego rodzaju do dziś zachowane, nazywamy zamkami. Mniejsze - dworami obronnymi. I takich zostało już niewiele - kilkadziesiąt sztuk. Najpiękniejsze oglądać możemy w Oporowie koło Kutna, Dębnie w woj. małopolskim (w obydwóch są obecnie muzea), a najstarszym z nich z przełomu XIV i XV wieku jest dwór w Wieruszycach koło Bochni.
Dwór Skotnickich w Skotnikach. Pochodzi z XVII wieku,
przebudowany w XIX w. Należy do Skotnickich od 1323 roku.
